به یاد احمد شاملو

آن غول زیبا

پرتو نوری­علا

که گفته است / من آخرین بازمانده فرزانگان زمینم؟

من آن غول زیبایم / که در استوای زمین ایستاده است
غریق زلالی همه آب‌های جهان / و چشم‌انداز شیطنتش
خاستگاه ستاره یی است.
«‌شکفتن در مه‌»

وقتی در خلوت خویش، اشعار شاملو را زمزمه می‌کنید و از همزبانی او با دل و روح خود شگفت زده می‌شوید، وقتی قدیمی‌ترین شعرش را تَر و تازه و پر از مصداق در برابر خویش می‌بینید، آیا میان آن «رندی» که هفتصد سال پیش تک و تنها به جنگ با ظلم و زهد فروشان رفت و با صدای بلند اعلام کرد «‌پدرم روضه رضوان به دو گندم بفروخت / ناخلف باشم اگر من به جوی نفروشم» شباهتی با این «غول زیبا» نمی‌بینید که به صداقت و جرأت اعتراف می‌کند که به نیازها و خواهش‌هایش دلبسته است و در ورای این دنیای خاکی به هیچ چیز اعتقادی ندارد؟
احمد شاملو در سخنرانی خود تحت عنوان «مفهوم رندی در حافظ‌» که به سال ۱۹۹۰ در دانشگاه هاروارد ایراد کرد، «‌رند‌» را کسی می‌خوانَد که مصلحت اندیش نیست و غم بیش و کم ندارد. از این رو به آسانی پرده از روی واقعیت‌های کتمان شده یا فراموش شده برمی‌دارد. او در همین راستا از مفهوم «‌روشنفکر» یاد می‌کند. به نظر او در جوامعی چون جامعه ایران که سال‌ها تحت ظلم و انقیاد بوده، کلمه روشنفکر نه مترادف انتلکتوئل غربی، که چیزی معادل «‌رندی» است. از نگاه شاملو روشنفکر کسی است که مرعوب هیاهوی بسیار نمی‌شود، در قدرت‌های حاکمه شریک نیست، و آگاهی را بی‌هیچ کم و کسر و ملاحظه‌ای به میان توده‌های مردم می‌برد.

گورستانی با سنگ های شکسته

گورستانی با سنگ های شکسته

سرمایه،سحر افاضلی: گور شکسته مرتضی محجوبی و مزار ابوالحسن خان صبا که دیگر اثری از آن نمانده، مهجور و گمنام در گورستان ظهیرالدوله به فراموشی سپرده شده است.به غیر از گور فروغ فرخزاد که بیشترین بازدیدکننده را دارد مزار غلامحسین درویش خان، رضا محجوبی نوازنده ویلن، حسین یاحقی، حبیب سماعی نوازنده مشهور سنتور، داریوش رفیعی خواننده ترانه معروف «زهره» و قمرالملوک وزیری نخستین خواننده زن ایرانی نیز در این گورستان است.

اگر از سنگ قبر شکسته مرتضی محجوبی عبور کنیم به گور ایرج میرزا اولین هنرمندی که در سال 1344 در باغ خانقاه صفی علیشاه دفن شده، می رسیم. به جز ملک الشعرای بهار سیاستمداران بسیاری نیز در این گورستان دفن شده اند. مستثارالدوله صادق ازرجال مشروطه، حسن تقی زاده از فعالان جنبش مشروطه و محمد مسعود مدیر روزنامه «مرد امروز» از بزرگان تاریخ ایران هستند که در کنار مقبره ظهیرالدوله صاحب این باغ به خاک سپرده شده اند. پیرزنی که سرایدار گورستان تاریخی ظهیرالدوله است مدت هاست از کسانی که برای بازدید از گورستان بعدازظهرهای پنجشنبه پشت در گورستان منتظر می مانند هزارتومان ورودیه می گیرد. هنوز هم مثل گذشته گورستان ظهیرالدوله فقط از سه تا پنج بعدازظهر به روی مردم باز است. گورستان ظهیرالدوله دارای سند وقفی است و خانقاه کوچکی که در کنار گورستان وجود دارد نیز توسط خود ظهیرالدوله وقف شده است. این روزها نوه پیرزن، عصرهای پنجشنبه در را به روی بازدیدکنندگان باز می کند و با تاکید می گوید: «به زیارت آقا ظهیرالدوله هم بروید.» کمی دورتر از آرامگاه ظهیرالدوله روی قفسه فلزی چرخان نوه 14 ،15 ساله پیرزن، عکس هایی از فروغ فرخزاد را که از کتاب های قدیمی شعرش کپی شده، می فروشد، عکس فروغ با برادرش امیرمسعود و خواهرش پوران. کنار محفظه شیشه ای گور رهی معیری هم اطلاعیه ای نصب شده: «عکس فوری گرفته می شود.» شاید پیرزن و نوه اش که حالا دیگر اجازه عکاسی و فیلمبرداری به مراجعان را نمی دهند عکس فوری را راهی برای کسب درآمد دانسته اند. عکس هایی از گور رهی معیری و ملک الشعرا و فروغ فرخزاد هم کنار دیگر عکس ها فروخته می شود. ظهیرالدوله یکی از وزرای دربار ناصرالدین شاه قاجار بود و بعد از آنکه به جرگه مریدان صفی علیشاه درآمد انجمنی از اصلاح طلبان و روشنفکران را ایجاد کرد تا به مبارزه با خرافات و استبداد بپردازند. این انجمن بعد از به توپ بسته شدن مجلس به اتهام همکاری با مشروطه خواهان ویران شد. ظهیرالدوله بعد از این واقعه تصمیم گرفت ملک خود را در نزدیکی امام زاده قاسم شمیران وقف خانقاه و انجمن کند و اداره آن را به انجمن اخوت بسپارد؛ انجمنی که دیگر نشانی از آن نیست و درویش رضا آخرین عضو آن شوهر همین پیرزنی است که امروزه از گورستان محافظت می کند. گورستان ظهیرالدوله وضع مطلوبی ندارد با آنکه سیاوش صابری مدیردفتر حفاظت از ابنیه تاریخی معتقد است: «گورستان ظهیرالدوله، تاریخی نیست چرا که هیچ یک از سنگ قبرها ویژه نیستند و اموال منقول تاریخی نیز همراه اجساد دفن نشده است.» او تنها ویژگی ارزشمند این گورستان را دفن شدن مشاهیر فرهنگی و هنری معاصر می داند: «در این گورستان و دیگر گورستان های تاریخی تهران چون ابن بابویه، مشاهیر مختلف با گرایش های مختلف سیاسی و فرهنگی دفن شده اند، بنابراین لازم است برای هر گرایش صنفی وجود داشته باشد تا به این گورستان ها توجه کند.» به گفته او یک سال برای مرمت گورهای آسیب دیده بودجه ای اختصاص می یابد اما لازم است تا مرمت هرسال تکراری شود در حالی که این امکان وجود ندارد. او به تخریب چند باره سنگ قبر احمد شاملو اشاره می کند: «شاعران و سیاستمداران معاصر با گذشت زمان ارزش واقعی خود را پیدا می کنند؛ مثل مقبره فردوسی، مولانا و شمس که تازه مردم به ارزش آن پی برده اند.» صابری معتقد است: بسیاری از مردم ما شاعران و هنرمندان معاصر را نمی شناسند، ابتدا باید مردم با فرهنگ خود آشتی کنند بعد به فکر حفظ مکان هایی چون گورستان ظهیرالدوله باشند.» اما سیامک اسکندری کارشناس سازمان میراث فرهنگی از قابلیت گورستان هایی می گوید که می توانند به یک قطب فرهنگی تبدیل شوند: «آرامگاه سنت کریستین اندرسن در دانمارک محل برگزاری بسیاری از محافل و بزرگداشت های ادبی است.» البته صابری معتقد است: «مردم ایران، مردم شادی نیستند و به قدر کافی غم و اضطراب دارند به همین دلیل علاقه ای به برگزاری مراسم فرهنگی در گورستان ها ندارند.» سازمان میراث فرهنگی حدود دو سال پیش طرحی را در قالب مستندسازی با هدف ساماندهی این گورستان تهیه کرد. یکی از کارشناسان مسوول تهیه این طرح درباره گورستان ظهیر الدوله می گوید: «گورستان از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست و با توجه به اینکه گورستان در فهرست میراث ملی ثبت شده ساماندهی اولیه آن با توجه به نظر مهندسان مشاور تنها به شکل مقدماتی تهیه شده است.» طبق این طرح، قرار است بخشی از دیوارهای گورستان خراب شود و خانقاه که در کنار این گورستان کوچک قرار گرفته، مرمت شود و گورستان با توجه به حجم مراجعه کنندگان قابلیت سرویس دهی بیشتری پیدا کند. به گفته این کارشناس این گورستان دارای حریم تاریخی است اما متاسفانه در اطراف گورستان ساختمان های بلندی ساخته شده که محیط این گورستان را تحت تاثیر قرار داده است. کنار گورستان تاریخی ظهیر الدوله سه گورستان دیگر نیز وجود داشت که روی یکی از این گورستان ها ساختمانی بنا شده است. دو خانه کنار گورستان ظهیر الدوله نیز هنوز گورستان است هرچند همیشه در آنها بسته است. به اعتقاد این کارشناس گورستان ظهیرالدوله متعلق به بخش خصوصی است و سازمان میراث فرهنگی اجازه ندارد در اداره آن دخالت کند. سازمان میراث فرهنگی تنها متولی حفظ و مرمت این گورستان است. به گفته او اگر امسال اعتباری برای مرمت این گورستان در نظر گرفته شود، طرح تهیه شده اجرا می شود. او از اختیارات سرایدار این گورستان می گوید: «آنها می توانند منافعی را کسب کنند اما این انتفاع باید منظم و با برنامه باشد.» یکی دیگر از کارشناسان حوزه میراث فرهنگی هم پیشنهاد می کند برای اداره اصولی و درست ظهیرالدوله هیات امنایی برای گورستان تشکیل شود: «در گورستان می تواند همه روزه برای دیدار بازماندگان و دوستداران این هنرمندان باز باشد و وجود هیات امنا کمک می کند تا مرمت سنگ قبر های شکسته سریع تر انجام شود و ظهیرالدوله به مکانی برای برگزاری نشست های فرهنگی و ادبی تبدیل شود.»